Kula na Gardošu
"Na
vrhu uzvišenja, uzdignuta
iznad krovova danas mahom
oronulih kuća i zvonika crkve Svetog Nikole nemo stoji Milenijumska kula,
jedan od poslednjih simbola nekada moćnog Ugarskog kraljevstva na tlu
Srbije. Zaboravljena, do skoro zapuštena i ruinirana, danas je dom umetničke
galerije i vidikovac za ponekog radoznalog turistu. Kula na Gardošu podseća
na neko davno vreme i mnoge zaboravljene priče ispričane pored mirnog toka
Dunava.
Milenijumska kula je podignuta 1896. godine
u sklopu proslave 1000. godina od doseljavanja Mađara u Panonsku niziju.
Savez mađarskih plemena na čelu sa legendarnim vođom Arpadom, doselio se na
prostor Transilvanije odakle su se raširili Panonskom nizijom pod vođstvom
Arpadovih naslednika, kneževa iz dinastije Arpadović. Ime Ugri potiče od
turske reči ongur što znači deset strela i verovatno predstavlja savez deset
plemena prilikom doseljavanja. Jedan vek kasnije otac ugarske nacije Sveti
Stefan (mađarski Ištvan) primio je hrišćanstvo i dobio kraljevsku krunu od
rimskog pape 1001. godine.
Sudbina mađarskog kraljevstva slična je
sudbini drugih koji su nicali na vetrovitom Balkanu, doživeli dane slave i
moći i potom nestajali pod udarcima osvajača. Godine 1896., Mađarska je bila
deo Austro-Ugarske, dvojne monarhije na čijem prestolu u Beču je sedeo car
iz dinastije Habzburg koji je, između ostalih, nosio i titulu kralj Ugarske
i tako bio nominalni naslednik Svetog Stefana. Mađari su u ogromnoj carevini
bili u povlašćenom položaju i kontrolisali su veliku teritoriju koju su
smatrali svojom istorijskom baštinom, zemljom Svetog Stefana, kako su
govorili. U sklopu proslave hiljadugodišnjice doseljavanja u Panoniju
odlučili su da podignu monumentalni trg i kulu u Budimpešti i četiri kule na
četiri strane sveta, u najudaljenijim gradovima kraljevstva.
Kule su bile simbol mađarske tradicije i moći, granično kamenje moćne kraljevine. Najjužnija je podignuta na brdu Gardoš, u Zemunu. Kula je simbolično sagradjena na ostacima srednjevekovne tvrđave Taurunum, čiji poslednji ostaci se i danas mogu videti. Projektovali su je mađarski arhitekti, mešajući umetničke stilove kako bi naglasili tradiciju i dužinu trajanja ugarske kraljevine. Visoka je 36 metara, a na vrhu se nalazio orao čiji je raspon krila bio četiri metra.
Narod je kulu nazvao Kula Sibinjanin Janka,
po uspomeni na mađarskog velikaša Janoša Hunjadija, viteza, princa namesnika
i borca protiv Turaka, opevanog u mnogim srpskim narodnim pesmama. Hunjadi
je na zidinama Kalemegdana izvojevao svoju najveću pobedu kada je 1456.
godine porazio Turke koji su nadirali preko Dunava. Velika turska vojska je
opsela Kalemegdansku tvrdjavu dok je flota povezala brodove u blizini
današnjeg restorana Šaran i zaprečila prolaz Dunavom. Janoš Hunjadi
je sa pojačanjem uspeo da probije tursku blokadu i u krvavoj bici odbrani
beogradsku tvrdjavu.
Koliki
je strah u Evropi vladao od ove turske najezde svedoči naredba pape Kalista
V da zvona na svim hrišćanskim bogomoljama zvone svakog dana u podne kao
poziv na molitvu za pobedu hrišćana. Papa naredbu nikada nije povukao i
zvona na crkvama se i danas oglašavaju svakog dana tačno u podne. Hunjadi
nije stigao da uživa u plodovima svoje pobede. Zbog velikog broja
nesahranjenih leševa u okolini tvrđave izbila je kuga koja je odnela i
slavnog viteza. Preminuo je tri nedelje po okončanju bitke u jednoj od kula
tvrđave Taurunum. Sećanje na velikog ratnika i mesto gde je preminuo ostalo
je jako među Srbima i kada je podignuta kula na Gardošu, narod joj je ubrzo
nadenuo njegovo ime.
Austro-Ugarska monarhija se raspala po
završetku Prvog svetskog rata, jedva dve decenije nakon što je podiguta
Milenijumska kula. Na temeljima carstva nikle su nove, nacionalne države.
Četiri kule na četiri kraja teritorije koju su Mađari smatrali za svoju
našlo se van granica nove mađarske države. Tri su ubrzo srušene i jedino je
ona na Gardošu ostala da stoji kao zaboravljeni spomenik davno nestalog
carstva
U novoj državi, kula je imala čudnu sudbinu. Godine 1919. su popravljana oštećenja nastala za vreme Prvog svetskog rata kada su je austorugarski vojnici koristili kao mitraljesko gnezdo. Kula je potom imala periode u kojima je služila kao umetnički atelje, ali i kada je bila potpuno ruinirana. Razgovori o njenoj sudbini i obnavljanju uvek su nailazili na sumnjičavost jer se malobrojni i dalje dobro sećaju šta ona predstavlja.
Danas se kula nalazi pod zaštitom Zavoda za spomenike. Kula na Gardošu je simbol Zemuna, potencijalno velika turistička atrakcija i jedan od retkih vidikovaca u Beogradu. Zahvaljujući zalaganju porodice Čubrilo, kula je renovirana i u prizemlju je otvorena umetnička galerija dok se na prvom spratu nalazi vidikovac."
Petar Ristanović